Όσα περισσότερα καταλαβαίνουμε τόσο λιγότερο φοβόμαστε. Γιατί η θεωρία συνομωσίας QAnon κερδίζει υποστηρικτές στην εποχή της πληροφόρησης;
Άρθρο του Konrad Rudnicki
Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν στις θεωρίες συνομωσίας; Στην εποχή του διαδικτύου θα φανταζόταν κανείς ότι θα ήταν πολύ πιο εύκολο να διαψευσθούν αποπροσανατολιστικές υποθέσεις και κραυγαλέα ψεύδη.
Αντιθέτως, θεωρίες όπως ''ότι η γη είναι επίπεδη'' κυκλοφορούν ακόμα, όπως και θεωρίες στην πολιτική σφαίρα όπως η ''Pizzagate'1' και η ''QAnon'', η οποία συγκεκριμένα στοχοποιεί Δημοκρατικούς πολιτικούς στις ΗΠΑ, κατηγορώντας τους για παιδοφιλία και διακίνηση παιδιών. Ξεκίνησε με φήμες ότι κάποια από αυτά τα εγκλήματα συνέβησαν στο υπόγειο του εστιατορίου Comet Ping Pong στην Ουάσινγκτον- κάτι που αποδεικνύεται εύκολα ψευδές μιας και το συγκεκριμένο εστιατόριο δεν έχει υπόγειο.
Αντιθέτως αυτές οι θεωρίες αντί να απορριφθούν, κερδίζουν περισσότερο έδαφος, χρησιμοποιώντας ως όπλο την αμφιβολίες του κόσμου για να εξαπλωθούν περισσότερο. Πώς γίνεται οι θεωρίες συνομωσίας να είναι τόσο ανθεκτικές, ακόμα και όταν αποδεικνύονται ψευδείς μέσα από γεγονότα και την λογική ;
Κάποιο παράγοντες της ανθρώπινης ψυχολογίας μπορούν να μας διαφωτίσουν στο γιατί αυτές οι θεωρίες είναι τόσες θελκτικές στον ανθρώπινο νου, και γιατί γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς την συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Ας ξεκινήσουμε με μια καθημερινή μετακίνηση- κατά την διάρκεια της οποίας ακούμε ήχους από αμάξια που κορνάρουν, αεροπλάνα που πετάνε και ένα καλειδοσκόπιο από βιτρίνες με φωτισμό νέον, φωτίζουν την αυγή. Παρόλο το χάος και τα ερεθίσματα, οι περισσότεροι από εμάς παραμένουμε ήρεμοι και βρίσκουμε τις καθημερινές μας μετακινήσεις βαρετές. Έχουμε δει αυτό το ''χάος'' χιλιάδες φορές και πλέον το έχουμε συνηθίσει. Καταλαβαίνουμε γιατί τα φανάρια αλλάζουν χρώμα, εμπιστευόμαστε την υποδομή που προβλέπει πότε αυτά τα τεράστια ατσάλινα θεριά με τροχούς θα σταματήσουν για να μας αφήσουν να διασχίσουμε τον δρόμο. Δεν φοβόμαστε γιατί ότι βλέπουμε είναι οικείο.
Τώρα ας φανταστούμε τους προγόνους μας να περπατάνε σε αυτούς τους δρόμους. Οι πρόγονοι αυτοί δεν χρειάζεται να έχουν έρθει από το πολύ μακρινό παρελθόν- 300 χρόνια πριν θα ήταν αρκετά. Ο φόβος και η σύγχυση που θα βίωνε ένας τέτοιος χρονό-ταξιδιώτης είναι αφάνταστη. Η κακοφωνία των ήχων και των χρωμάτων θα τους κατέκλυζε και θα τους τρομοκρατούσε. Δεν θα αντιλαμβανόντουσαν τι συμβαίνει γύρω τους, τι είναι ασφαλές και τι όχι, πότε να διασχίσουν το δρόμο και πότε να μείνουν ακίνητοι. Τίποτα δεν θα ήταν οικείο οπότε όλα θα φάνταζαν απειλητικά. Ο μόνος τρόπος να κατευναστούν οι φόβοι τους θα ήταν περάσουν περισσότερο χρόνο στον κόσμο μας και σιγά σιγά να εγκλιματιστούν στον χώρο που τους περιβάλλει.
Η εξέλιξη μας ''εξόπλισε'' με τον φόβο για το άγνωστο για κάποιο λόγο. Μας μαθαίνει ότι κάτι που έχουμε ξανακάνει το πιθανότερο είναι ότι δεν θα μας σκοτώσει, αν δεν το έχει κάνει ήδη, και γι αυτό μας επιβραβεύει με το να ενεργοποιεί μέρος του εγκεφάλου που σχετίζεται με την ευχαρίστηση.
Ένα αμάξι που τρέχει με μεγάλη ταχύτητα μπορεί να φαίνεται απειλητικό στην αρχή, αλλά έχοντας δει κάτι τέτοιο πολλές φορές δεν μας εντυπωσιάζει πλέον, ακόμα και ο φίλος από το παρελθόν θα το συνήθιζε μετά από κάποιο καιρό. Αντιθέτως, κάποια από τα πράγματα που δεν καταλαβαίνουμε δεν είναι εύκολο να αντιμετωπίσουμε με ψυχραιμία - οι κυβερνήσεις που ηγούνται των κρατών μας, οι οικονομικές δυνάμεις που διαμορφώνουν τις ζωές μας, και οι πραγματικές δυνατότητες των πιο δυνατών και πλούσιων κοινωνικών τάξεων.
Είναι κάτι που γίνεται όλο και πιο περίπλοκο όσο περνούν τα χρόνια. Καθώς ο πολιτισμός μας αναπτύσσεται, οι κυβερνήσεις έγιναν όλο και πιο σύνθετες, καταλήγοντας να είναι γραφειοκρατικές μάζες νόμων και κανόνων. Σύντομα μετά από αυτό η τεχνολογία αναπτύχθηκε και μας έδωσε τα θαύματα του μοντέρνου τρόπου ζωής- αλλά με την ανάπτυξη της μοντέρνας ζωής δεν ήρθε και η ανάπτυξη των εγκεφάλων μας. Χρειάζεται να έχεις πτυχίο νομικής για να κατανοήσεις τις δικαστικές διαδικασίες και ακόμα και οι δικηγόροι πρέπει να ειδικευτούν σε συγκεκριμένους τομείς του δικαίου, διότι είναι αδύνατο να έχεις στο μυαλό σου όλη την ώρα όλες αυτές τις πολυπλοκότητες. Η εποχή των μοναχικών εφευρετών έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί, και πλέον ομάδες επιστημόνων πρέπει να δουλέψουν μαζί πάνω σε νέες εφευρέσεις, η διάνοια ενός ανθρώπου δεν είναι αρκετή για τον μοντέρνο τρόπο ζωής μας.
Με το να γίνονται όλα πιο περίπλοκα, αναρωτιόμαστε ''Πώς μπορώ να ξανανιώσω ασφαλής;''
Οι απλές ερωτήσεις σε δύσκολες απαντήσεις ήταν πάντα ελκυστικές. Όπως λέει και το δημοφιλές ρητό '' η πιο απλή εξήγηση είναι συνήθως και η πιο σωστή''- αλλά αυτό δεν θα μπορούσε να είναι πιο εσφαλμένο.
Οι άνθρωποι αγαπούν τις απλές εξηγήσεις επειδή τους κάνουν να νιώθουν ασφαλείς, με λίγη προσπάθεια. ''Ο εμπειρικός κανόνας'' εφαρμόζεται στα πάντα και είναι εύκολο να τον θυμόμαστε, μας δίνει την αίσθηση ότι καταλαβαίνουμε το πρόβλημα και μπορούμε να το λύσουμε εύκολα. Παρόλαυτα, δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι οι απλές εξηγήσεις είναι πάντα οι πιο σωστές. Ξέρουμε ότι τα πολιτικά ζητήματα είναι περίπλοκα και ότι η επιστήμη είναι ακόμα πιο περίπλοκη- τόσο που ένας μόνος άνθρωπος δεν μπορεί να κατανοήσει τα πάντα. Ενώ ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι ήταν ειδικός στην ζωγραφική, το σχέδιο, την γλυπτική, την επιστήμη, την μηχανική, την αρχιτεκτονική και την ανατομία, είναι αδύνατον για ένα μοντέρνο άνθρωπο να είναι ειδικός σε όλους αυτούς τους τομείς.
Σαν αποτέλεσμα, ζούμε όλοι και όλες σε ένα κόσμο που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως. Όπως και οι πρόγονοι μας που έπρεπε να εφεύρουν υπερφυσικές εξηγήσεις για να καταλάβουν γιατί βρέχει, και γιατί έχουμε κεραυνούς, πρέπει και εμείς να εφεύρουμε τις δικές μας εξηγήσεις για το πώς λειτουργεί η κοινωνία. Οι επιστήμονες και οι κυβερνήσεις επεξεργάζονται αυτές τις εξηγήσεις λεπτομερώς, αλλά δεν μπορούμε να μάθουμε τα πάντα- αφήνοντας μας με ένα δίλλημα. Μπορούμε να εμπιστευτούμε τους άλλους για να μας πουν τι είναι ασφαλές ; Αυτό θα σήμαινε να πιστέψουμε ότι οι πολιτικοί δουλεύουν για τον συμφέρον μας, ότι οι κλιματολόγοι έχουν δίκιο για την κλιματική αλλαγή και οι ανοσολόγοι ξέρουν τι λένε όταν μας λένε ότι τα εμβόλια είναι ασφαλή.
Κάποιοι θέλουν και μπορούν εύκολα να εμπιστευτούν τους άλλους, αλλά καθώς το σύστημα γίνεται πιο σύνθετο, γίνεται όλο και πιο δύσκολο- και εκεί βρίσκουν έδαφος οι θεωρίες συνομωσίας.
Μια ομάδα ερευνητών από το πανεπιστήμιο του Κεντ μελέτησε το φαινόμενο με το να διεξάγει ένα πείραμα όπου παρουσίασαν διάφορες θεωρίες συνομωσίας στους/ στις συμμετέχοντες/ουσες και ρώτησαν αν συμφωνούσαν με αυτές τις δηλώσεις ή όχι. Η μια από αυτές ήταν ότι η πριγκίπισσα Νταϊάνα δολοφονήθηκε, μια άλλη ήταν ότι ο Οσάμα Μπιν Λάντεν είναι ακόμα ζωντανός και η τελευταία ήταν ότι η πριγκίπισσα Νταϊάνα είναι ακόμα ζωντανή. Τα αποτελέσματα ήταν αντιφατικά- αν κάποιος πιστεύει ότι η πριγκίπισσα Νταϊάνα είναι ακόμα ζωντανή μπορεί ταυτόχρονα να πιστεύει ότι δολοφονήθηκε. Πώς είναι αυτό δυνατόν; Μελετώντας περαιτέρω το ζήτημα, αποδείχθηκε ότι οι ίδιοι άνθρωποι που θα έλεγαν ότι η πριγκίπισσα είναι ταυτόχρονα και ζωντανή και νεκρή έφτασαν πιθανώς σε αυτό το συμπέρασμα διότι πιστεύουν ότι η κυβέρνηση εμπλέκεται σε κάποιου είδους συνομωσία. Η πεποίθηση ότι η κυβέρνηση λέει ψέματα είναι ο ακρογωνιαίος λίθος γύρω από τον οποίο κατασκευάζουν την αντίληψη τους για τον κόσμο που τους περιβάλλει και αυτό καταργεί την λογική του να καταρριφθεί μια αντιθετική δήλωση.
Και αυτό μας φέρνει στην θεωρία QAnon, μια θεωρία συνομωσίας που γεννήθηκε το 2017 σε ιντερνετικούς πίνακες του 4chan και του 8chan. Ένας άνθρωπος που είπε ότι έχει υψηλή θέση στην κυβέρνηση άρχισε να αναρτεί κρυπτικά μηνύματα για πολιτικούς των ΗΠΑ και στρατιωτικούς, ρωτώντας επιφορτισμένες ερωτήσεις, κάνοντας αναφορές σε μεγάλες ιδέες, χωρίς στην πραγματικότητα να λέει πολλά. Ένα παράδειγμα '' Ήταν οι εκλογές στημένες; Οι καλοί άνθρωποι το απέτρεψαν; Ένα άλλο θα ήταν '' Ποιός φυλάει τους πρώην Προέδρους; Γιατί αυτό έχει σημασία;''
Τα κρυπτικά αυτά μηνύματα συνέχισαν μέχρι που η συνομωσία να αποκτήσει γερές βάσεις, υπονοώντας ότι υψηλόβαθμα στελέχη της αμερικανικής κυβέρνησης, κυρίως Δημοκρατικοί, εμπλέκονταν σε ένα παγκόσμιο κύκλωμα παιδικής εμπορίας και παιδοφιλίας -και ότι ο Ντόναλντ Τράμπ θα τους κατατρόπωνε. Εκείνη την περίοδο, η θεωρία QAnon συνδυαστικά με μια άλλη θεωρία συνομωσίας (Pizzagate), η οποία κατηγορούσε κάποιους Δημοκρατικούς για παιδοφιλία βασισμένη σε μια ηλεκτρονική αλληλογραφία- η θεωρία αυτή ενδυναμώθηκε με την σύλληψη του δισεκατομμυριούχου Τζέφρι Επστιν, ο οποίος κατηγορείται για πολλά τέτοια εγκλήματα. Αυτό που το έκανε ακόμα πιο περίεργο ήταν ότι πολλοί άνθρωποι είχαν ήδη μιλήσει δημόσια για τις δράσεις του Επστιν με δίκτυα παιδικής πορνείας, αλλά τότε όλα αυτά αντιμετωπίστηκαν ως θεωρία συνομωσίας. Όλες αυτές οι συγκυρίες ενδυνάμωσαν κι άλλο τις θεωρίες QAnon.
Οι θεωρίες συνομωσίας είναι εύκολες εξηγήσεις που μας κάνουν να νιώθουμε ότι έχουμε γνώση εκ των έσω, Ακόμα και όταν πολλές δηλώσεις της θεωρίας QAnon αποδείχθηκαν αναληθείς ( όπως ότι η Χίλαρι Κλίντον επρόκειτο να συλληφθεί) δεν έχει καμία σημασία για τους υποστηρικτές της. Όπως δεν έχει σημασία αν η πριγκίπισσα Νταϊάνα δολοφονήθηκε ή είναι ακόμα ζωντανή, το μόνο που έχει σημασία είναι η ολοκληρωτική διαφθορά της κυβέρνησης- και αν κάποιος έχει δίκιο σε αυτό, η αλήθεια είναι επουσιώδης.
Δεν είναι μόνο αυτό που κάνει τις θεωρίες συνομωσίας θελκτικές- όταν παρουσιάζουμε τα παιδιά ως ''θύματα'' του συστήματος αυτό τριβελίζει τον εγκέφαλο μας, μιας και έχουμε την προδιάθεση να νιώθουμε συμπόνια για τα παιδιά , και θυμό απέναντι σε όποιον τα βλάπτει. Σε πολλές περιπτώσεις όταν μια καταπιεσμένη μειονότητα εξοστρακιζόταν, παράλληλα κατηγορούνταν ότι βλάπτει παιδιά- οι Εβραίοι κατηγορούνταν ότι δολοφονούσαν παιδιά Χριστιανών και χρησιμοποιούσαν το αίμα τους για σκοτεινές τελετές, ''η συκοφαντία του αίματος''. Αυτές οι κατηγορίες ήταν πολύ χρήσιμες στους Ευρωπαίους μονάρχες, που θέλανε να εξοστρακίσουν τις εβραϊκές κοινότητες, και έτσι ενδυνάμωναν την καταδίωξη τους .
Παρομοίως, οι Ρομά κατηγορούνταν συχνά ότι απαγάγουν παιδιά μέσα στους αιώνες. Ακόμα και σε μοντέρνους καιρούς στην Ανατολική Ευρώπη, η πληθώρα των αρνητικών αισθημάτων απέναντι σε ΛΟΑΤΚΙ άτομα προέρχεται από την ιδέα ότι κάνουν κακό σε παιδιά με το να τα αντιμετωπίζουν ως σεξουαλικά αντικείμενα και να τα κακοποιούν.
Η θεωρία συνομωσίας QAnon δεν μπορούσε να εμφανιστεί σε πιο ατυχή χρονική συγκυρία. Ούτως ή άλλως, ξέρουμε ότι πολλές διασημότητες και πολιτικοί χρησιμοποίησαν τις ''υπηρεσίες'' του Τζέφρι Επστιν- αλλά επειδή η QAnon υπάρχει, οι πολιτικοί που κατηγορούνται για παιδοφιλία θα έχουν μια εύκολη δικαιολογία για να κρυφτούν από πίσω, αν δεν υπάρχουν πολύ σοβαρές αποδείξεις και στοιχεία. Μέσα σε ένα κυκεώνα, ψευδών κατηγοριών, ασαφών δηλώσεων και θεωριών συνομωσίας οι εγκληματίες μπορούν να γλιτώσουν ενώ έχουν διαπράξει πραγματικές φρικαλεότητες.
Όταν οι ειδικοί συζητούν για θεωρίες συνομωσίας και σκέφτονται πώς να τις αντιμετωπίσουν συχνά λένε ότι οι άνθρωποι πρέπει να εκπαιδεύονται περισσότερο- συχνά αυτή είναι η πεποίθηση των ανθρώπων αριστερών πολιτικών πεποιθήσεων. Παρόλαυτα, η εκπαίδευση δεν μπορεί να ''ανταγωνιστεί'' τις θεωρίες συνομωσίας- ''καταρρίπτοντας'' θεωρίες με γραφικά, πίνακες και γεγονότα απλώς αναγκάζει τους συνωμοσιολόγους να προχωρήσουν στο επόμενο επιχείρημα τους, χωρίς να επαναπροσδιορίσουν τις πεποιθήσεις τους.
Είναι μια μάχη που βασίζεται στην εμπιστοσύνη και όχι στα γεγονότα - και γι αυτό οι θεωρίες συνωμοσίας όπως η Pizzagate δεν βασίζονται στο γεγονός ότι το δίκτυο εμπορίας παιδιών ήταν στο υπόγειο του εστιατορίου(που δεν υπήρξε ποτέ) αλλά πιστεύουν ότι συνέβη γιατί πιστεύουν ότι η κυβέρνηση είναι διεφθαρμένη, το οποίο συνεπάγεται ότι πιθανότατα βλάπτει παιδιά και κάνει απαίσια πράγματα που δεν μπορούμε να ελέγξουμε.
Χτίζοντας την εμπιστοσύνη μας στους άλλους ανθρώπους και τους κοινωνικούς θεσμούς είναι ο μόνος τρόπος να περιορίσουμε την εξάπλωση των θεωριών συνομωσίας. Είναι πιο εύκολο στα λόγια παρά στην πράξη, και θα χρειαστεί να γίνει μαζικά για να επανέλθει αυτή η εμπιστοσύνη τόσο μαζικά όσο την εφεύρεση ενός νέου εμβολίου, ενός νέου μηχανήματος ή οποιοδήποτε άλλο κατόρθωμα της μοντέρνας τεχνολογίας. Αν δεν βρεθεί τρόπος να κάνουν τους ανθρώπους να νιώσουν και πάλι ασφαλείς, θα το κάνει κάποιος άλλος.
